Διονύσια

Κύκλος γιορτών που τελούνταν στην Αττική κατά την αρχαιότητα προς τιμήν του θεού Διονύσου. Οι γιορτές αυτές ήταν τα Κατ’ αγρούς Δ., τα ΑνθεστήριαΛήναια και τα ΜεγάλαΚατ’ άστυ Δ. Τα Κατ’ αγρούς Δ. γιορτάζονταν σε όλους τους δήμους της Αττικής τον μήνα Ποσειδεώνα, δηλαδή από τα τέλη του Δεκεμβρίου έως τις αρχές του Ιανουαρίου, και διοργανώνονταν από τον ανώτατο άρχοντα κάθε δήμου, τον δήμαρχο. Το κυριότερο στοιχείο της γιορτής ήταν η πραγματοποίηση μεγαλοπρεπούς πομπής με τη συνοδεία ενός φαλλού, που συμβόλιζε τη δύναμη της αναπαραγωγής και της δημιουργίας και προσέδιδε τον χαρακτηριστικό οργιαστικό τόνο στον πανηγυρισμό. Τα Κατ’ αγρούς Δ. είχαν τη συμβολική σημασία της ενίσχυσης της γονιμότητας των σπόρων που είχαν φυτευτεί κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και της αφύπνισης των βλαστικών δυνάμεων της γης. Τις ημέρες της γιορτής οι πανηγυριστές περιέφεραν το άγαλμα του Διονύσου στους αγρούς χορεύοντας και τραγουδώντας, μεθούσαν και απηύθυναν ο ένας στον άλλο διάφορα άσεμνα σχόλια, ενώ συμμετείχαν και σε ορισμένα ιδιότυπα παιχνίδια, όπως o ασκωλιασμός. Στο πλαίσιο της γιορτής εντασσόταν και η τέλεση δραματικών αγώνων, από τους οποίους προήλθε σταδιακά η θεατρική μορφή της κωμωδίας. Τα Ανθεστήρια διεξάγονταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα, δηλαδή από τα τέλη του Φεβρουαρίου έως τις αρχές του Μαρτίου, και διαρκούσαν συνολικά τρεις ημέρες. Η γιορτή, στην οποία έπαιρναν μέρος όλοι oι πολίτες, περιλάμβανε αγώνες οινοποσίας με έπαθλο έναν ασκό γεμάτο κρασί ή ένα στεφάνι από χρυσό, θυσίες στον Διόνυσο, βακχικούς χορούς και, κυρίως κατά τη δεύτερη ημέρα της γιορτής, την οργάνωση μιας περίλαμπρης πομπής που μετέφερε το ξόανο του Διονύσου από το ιερό της Ακαδημίας στον ναό των Λιμνών. Η επικεφαλής ιέρεια εισερχόταν στο άδυτο του ναού, ενώ οι 14 νεαρές παρθένες που τη συνόδευαν κατευθύνονταν στους 14 βωμούς του Διονύσου, οι οποίοι, με βάση τη μυθολογική παράδοση, συμβόλιζαν τα 14 κομμάτια του κατασπαραγμένου από τους Τιτάνες σώματος του Ζαγρέα Διονύσου. Την τρίτη ημέρα οι πανηγυριστές συνήθιζαν να προσφέρουν ένα φαγητό, τη λεγόμενη πανσπερμία, που παρασκευαζόταν από διάφορα όσπρια και συνδεόταν με τη λατρεία του χθόνιου Ερμή και των νεκρών. Παράλληλα, συμμετείχαν σε κωμικούς αγώνες, οι νικητές των οποίων θα διαγωνίζονταν στις παραστάσεις των Μεγάλων Δ., που δίνονταν μετά από έναν μήνα. Τα Κατ’ άστυ ή Μεγάλα Δ. γιορτάζονταν τον μήνα Ελαφηβολιώνα, δηλαδή κατά τον Μάρτιο και τον Απρίλιο, και αντιπροσώπευαν μία από τις σημαντικότερες γιορτές της Αττικής. Άρχιζαν την 8η ημέρα του Ελαφηβολιώνα με θυσίες προς τιμήν του Ασκληπιού, επειδή παραδοσιακά η ημέρα αυτή ήταν αφιερωμένη στη λατρεία του, και συνεχίζονταν με τη μετάβαση μιας μεγάλης πομπής στο Ωδείο του θεάτρου, όπου γινόταν ένα είδος γενικής πρόβας των δραμάτων που θα παίζονταν λίγες ημέρες αργότερα στο ίδιο θέατρο. Όπως αναφέρει σχετικά ο Αισχίνης, εκεί διεξαγόταν «των τραγωδιών αγών και επίδειξις, ωv μέλλουσι δραμάτων αγωνίζεσθαι εν τω θεάτρω δι’ ο ετοίμως προαγών καλείται». Τη δεύτερη ημέρα της γιορτής σχηματιζόταν νέα επιβλητική πομπή του Διονύσου, στην κορυφή της οποίας βρίσκονταν ένοπλοι έφηβοι, που μετέφεραν το ξόανο του Διονύσου από το ιερό του σε εκείνο της Ακαδημίας, για να επακολουθήσει στη συνέχεια σφαγή εκατοντάδων βοδιών που προσέφεραν προς τιμήν του θεού η Αθήνα, οι σύμμαχοί της, οι αποικίες και οι πλούσιοι ιδιώτες. Στη μεγαλειώδη αυτή πομπή έπαιρναν μέρος ο πρώτος άρχοντας και οι επιμελητές βοηθοί του, οι χορευτές που έστελναν οι διάφορες φυλές μαζί με τους χορηγούς καθώς και οι παρθένες κόρες των επιφανέστερων αθηναϊκών οικογενειών, που κρατούσαν μεγάλα ιερά χρυσά καλάθια με εποχιακούς καρπούς, ιερούς πλακούντες, φύλλα κισσού και αλάτι. Πίσω από τις κανηφόρες αυτές παρθένες ακολουθούσαν οι φαλλοφόροι πανηγυριστές, που τραγουδούσαν τα λεγόμενα φαλλικά άσματα, από τα οποία, όπως αναφέρει o Αριστοτέλης στην Ποιητική του, γεννήθηκε η κωμωδία. Οι πανηγυριστές αυτοί φορούσαν προπάλιον εξ ερπύλλου (είδος προσωπίδας), ενώ οι ιθύφαλλοι ήταν μεταμφιεσμένοι σε γυναίκες και κρατούσαν ένα μεγάλο ξύλο που είχε προσαρμοσμένο στην άκρη του ένα αιδοίο φτιαγμένο από δέρμα. Η πομπή, την οποία παρακολουθούσαν εκτός από ντόπιους και πλήθη ξένων που συνέρεαν σχεδόν από όλες τις πόλεις της Ελλάδας την εποχή αυτή στην Αθήνα, δεν είχε μόνο θρησκευτικό αλλά και πολιτικό χαρακτήρα, επειδή συνιστούσε ευκαιρία για τους Αθηναίους να επιδείξουν με τον πιο περίλαμπρο τρόπο το μεγαλείο και τη δύναμη της πόλης τους. Τις επόμενες ημέρες διεξάγονταν μέσα σε ατμόσφαιρα γενικού ενθουσιασμού διθυραμβικοί και δραματικοί αγώνες, που αποτελούσαν και την κορυφαία εκδήλωση του λαϊκού εορτασμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του πανηγυρισμού απαγορευόταν αυστηρά οποιαδήποτε συναλλαγή οικονομικού ή διοικητικού χαρακτήρα και υπήρχε συνήθεια να ελευθερώνουν προσωρινά τους φυλακισμένους για να παρακολουθήσουν και αυτοί την ιερή γιορτή. Τερακότα από το Τσερβετέρι της Ιταλίας, που εικονίζει σκηνή από τα Διονύσια.

* * *

τα (Α διονύσιος, -α, -ον)

τα Διονύσια

γιορτές προς τιμήν τού Διονύσου που περιλάμβαναν θεατρικές παραστάσεις και άλλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις

νεοελλ.

ονομασία θεάτρων και κινηματογράφων

αρχ.

1. ως επίθ. αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στον Διόνυσο

2. το αρσ. ως ουσ. ο πους παλιμβάκχειος

3. το ουδ. ως ουσ. α) ο κισσός

β) ιερό τού Διονύσου.